Piyasa ekonomisi nasıl çalışır? Kısa tarihçesi ve özellikleri...

Tamamen serbest bir piyasada çok az devlet müdahalesi veya düzenlemesi vardır veya hiç yoktur. Bireyler ve şirketler istedikleri gibi ticaret yapmakta özgürdür.

Piyasa ekonomisi insanoğlunun birbiriyle ticaret yapmaya başlamasından bu yana çeşitli biçimlerde var olmuştur. Serbest piyasalar, dilden farklı olarak doğal bir sosyal koordinasyon süreci olarak ortaya çıktı. Gönüllü mübadele veya özel mülkiyet haklarını tek bir kişi icat etmedi ; muhtemelen insan davranışının doğal bir sonucu olarak ortaya çıktı.

Serbest piyasa nasıl doğdu? 

Parasız da olsa insanlar birbirleriyle ticaret yapıyorlardı. Bunun kanıtı, yazılı tarihin çok daha ötesine uzanıyor. Ticaret başlangıçta gayri resmiydi, ancak alıcı ve satıcılar sonunda parasal bir değişim aracının bu işlemleri kolaylaştırmaya yardımcı olacağını anladılar. Bilinen en eski mübadele malları muhtemelen MÖ 9000 ila 6000 yılları arasında, tahıl veya sığır gibi tarımsal ürünlerdi.

Çin ve Mezopotamya'da madeni paraların basılması MÖ 1000’e kadar uzanıyor. Erken Mezopotamya ve antik Roma'da bankacılık sistemlerine dair kanıtlar olsa da, gerçek anlamda parayla ticaret MS. 1000’li yılların başında Avrupa’da yapılmaya başladı. Kilisenin karşı çıkmasına rağmen tüccarlar ve zenginler ve kaşifler ticareti değiştirmeye başladılar 

Serbest piyasa, insanların gönüllü olarak kendi çıkarları doğrultusunda birbirleriyle ticaret yaptıkları bir ekonomik sistemi tanımlar. Tamamen serbest bir piyasada çok az devlet müdahalesi veya düzenlemesi vardır veya hiç yoktur ve bireyler ve şirketler istedikleri gibi ticaret yapmakta özgürdür.

Piyasa ekonomisinin ana unsurları

Piyasa ekonomisinin iki direği vardır: gönüllü mal değişimi ve özel mülkiyet. Bunlardan birisi olmazsa piyasa ekonomisi de olmaz.

Özel mülkiyet, yazılı tarihten çok önce var olmuştur, ancak üretim araçlarının özel mülkiyet sistemi lehine önemli entelektüel argümanlar, 17. ve 18. yüzyıllarda John Locke tarafından ortaya atılmıştır.

Serbest piyasalar kapitalizme karşı

Serbest piyasa ekonomisini kapitalizmden ayırmak gerekir . Kapitalizm, iş sahiplerinin ve yatırımcıların (kapitalistlerin) bir şirket veya şirket gibi merkezi bir varlıkta üretken kaynakları bir araya getirdiği, malların nasıl yaratıldığına dair örgütsel bir sistemdir.

Bu işletme sahipleri, üretimde kullanılan tüm aletlere, makinelere ve diğer kaynaklara sahiptir ve kârın çoğunu elinde tutar. Buna karşılık, maaş veya ücret karşılığında işçi olarak işçi çalıştırırlar. Emek, aletlere, hammaddelere, bitmiş ürünlere veya kârlara sahip değildir - yalnızca bir ücret karşılığında çalışırlar.

Öte yandan serbest piyasa, arz ve talep yasalarının ekonomik aktörlerin kararlarından nasıl etkileneceğini açıklar. Serbest piyasa, endüstriyel kapitalizmdeki tüketicilerin davranışını tanımlayabilir, ancak aynı zamanda tarım öncesi toplumlardaki tüccarlar arasındaki etkileşimlere de atıfta bulunabilir.

Tarihsel süreçte piyasa ekonomisine karşı direniş

Serbest piyasa uygulamalarındaki birçok ilerlemeye mevcut seçkinler karşı çıktı. Örneğin uzmanlaşmaya ve işbölümüne yönelik piyasa eğilimi Avrupa'daki feodal kast sistemine aykırıydı.
Kitlesel üretim ve fabrika işçiliği, politik olarak bağlantılı lonca üyeleri tarafından benzer şekilde sorgulandı. Teknolojik değişim, 1811 ile 1817 yılları arasında saldırıya uğradı. Karl Marks tüm üretim araçlarının devletin elinde olmasını savunuyordu.

Merkezi otorite ve hükümetler , tarih boyunca piyasa ekonomisine karşı durdular. Çağdaş literatürde bu durum kapitalizme karşı sosyalizm olarak sunulur . 

Çoğu çağdaş iktisatçı, piyasa ekonomisinin daha üretken olduğu ve  devlete dayalı ekonomilerden daha verimli çalıştığı konusunda hemfikirdir. Ancak yine de, ekonomiye doğrudan hükümet müdahalesinin olması gerektiği ya da derecesi konusunda hala önemli tartışmalar var.

Piyasa ekonomisinin ilkeleri ve Adam Smith

Piyasa ekonomisinde  üreticiler ve tüketiciler arasındaki ilişkileri ilk kez Adam Smith tanımladı. Daha sonra David Ricardo bu ilişkinin matematiksel bir modelini yani ekonomi politiğini ilkeleştirdi.

Piyasa ekonomisinin özellikleri nelerdir?

Piyasa ekonomisi insanlar arasında gönüllü ticaretin ve özel mülkiyetin varlığı ile karakterize edilir. Vergiler gibi bazı gönülsüz işlemler olsa da, piyasa ekonomisinde üreticiler ve tüketiciler kendi çıkarlarının peşinden gitmekte özgürdür.

Piyasa ekonomisi nasıl çalışır?

Bir piyasa ekonomisinde kaynak tahsisi, kendi çıkarları doğrultusunda hareket eden binlerce ekonomik aktörün verdiği birçok küçük kararın sonucuyla belirlenir. Belirli ürünler yüksek talep gördüğünde, o ürünün fiyatları yükselme eğilimi gösterir.